Omdat na de bevrijding de aandacht in Nederland vooral uitging naar de Februari staking van 1941 in de grote steden en de Spoorwegstaking van 1944 verdween de April-Meistaking van 1943 daardoor uit beeld. Decennialang was de ervaring voor velen nog te pijnlijk om over te praten.
Reden waarom wij ons met onze Stichting Herdenking April-Mei-staking 1943 West Maas en Waal in zetten voor herdenking van de slachtoffers van de April-Meistaking 1943 in onze gemeente. Wij doen dat ondermeer met ons monument in Beneden Leeuwen. Het monument probeert het bewustzijn te vergroten.
Herdenken betekent aandacht vestigen om de betekenis, de kwetsbaarheid van vrijheid en op de blijvende actualiteit van de opstand van al die jaren geleden. Nog dagelijks is zichtbaar hoe wereldwijd die rechten bedreigd worden en hoe moeilijk het is om ze terug te winnen.
De stichting richt zich hierbij via de website vooral op het meer bewust maken van de jongere generatie. Op hetgeen er over deze specifieke periode tussen WO II in 1943 gebeurde. En wat dat voor deze tijd nog betekent.
Want “Wij willen recht doen aan de moed van al die mensen. Je kunt wel zeggen: dat is allemaal zo lang geleden. Maar haal het maar eens terug naar nu. Want wat hebben we er van geleerd? Bijzonder weinig “
De stakingen begonnen bij Machinefabriek Stork en worden gezien als een kentering in het verzet tegen de Duitsers. Waarom worden die dan zo weinig hertdacht? ” Het was aan de andere kant van t’ land “, zegt Brita Röhl. “En na de oorlog gold bovenal: niet praten, schouders eronder en aanpakken” (Britta Röhl voorzitter Landelijke stichting april-mei staking 1943).
De April-Mei staking van 1943 waren een krachtig getuigenis van ongeschokt vertrouwen in de rechtstaat, burgerschap en democratie. Stilstaan bij, en verder verdieping in, de oorzaken en de achtergronden van de stakingen versterkt het inzicht in de waarde en de betekenis van vrijheid voor iedereen.
De moedige mannen en vrouwen van toen willen wij een vaste plek in onze geschiedenis geven. Vooral om daarmee hun geest levend te houden. Zij kwamen op voor de fundamentuele rechten van onze democratische rechtstaat.
Op 23 april 1943 brak de grootste stakingsgolf uit die Nederland ooit heeft gekend. Ongeveer 200.000 Nederlanders keerden zich tegen de bezetter. De stakingen, die zich in grote delen van Nederland afspeelden, waren de grootste uiting van massaal en geweldloos volksverzet in de door Duitsland bezette gebieden. Door hun werk neer te leggen lieten ze de bezetter op ondubbelzinnige wijze weten genoeg te hebben van de tirannie, willekeur en het doden en wegvoeren van onschuldige medeburgers.
De stakingen begonnen met een proclamatie van de bezetters, die op de ramen van de toenmalige drukkerij Smit aan de Hengelose Markt was geplakt. Daarin werden alle (voormalige) Nederlandse soldaten opgerroepen zich terstond te melden als krijgsgevangen. Met als doel ze aan het werk te zetten in de Duitse fabrieken. Die donderdagmiddag in april 1943 legden daarop drieduizend Stork-mensen het werk neer.
Nog op de middag waarop in Twente stakingen uitbreken commandeert Rauter het in Arnhem gelegerde, 200 man tellende 3e bataljon van het 28.SS-Polizeiregiment “Todt” naar Hengelo.
Voorts geeft hij de Ordnungspolizei, die de openbare orde moet handhaven ook wel naar hun uniform Grüne Polizei genoemd -bevel in het gehele land patrouille te lopen. Naarmate de stakingen zich uitbreiden, groeit ook de anti-terreurbrigade van de Höhere SS- und Polizeiführer: behalve genoemde politie-eenheden behoren bataljons van de Waffen-SS, het overwegend uit (voormalige Nederlandse kampbewakers bestaande SS-Wachtataillon Nord West en de SS Schule Avegoor (bij De Steeg).
En dan zijn er natuurlijk de Sicherheitsdienst (de inlichtingen en spionagedienst) en de Sicherheitspolizei, gevormd door de Gestapo en Kriminalpolizei (de geheimde staatspolitie en de recherche). Ook de Nederlandse politie wordt ingeschakeld. Zij wordt onder direct bevel van Duitse Kommandeure geplaatst.
De politie deed haar plicht, aldus een van de Beauftragten (provinciale vertegenwoordigers van de rijkscommissaris) in zijn rapport, maar “ziemlich schlapp” tamelijk slap. Een belangrijk wapen in de bestrijding van de Unruhen vormen de Polizeistandgerichte, die ad hoc worden gevormd en vonnissen kunnen vellen met terzijdestelling van alle geldende rechtsregels. Zij moeten verfassingsmäßig, in overeenstemming met de grondwet (sic). door de rijkscommissaris worden ingesteld, maar de vonissen moeten door Rauter worden bekrachtigd en ten uitvoer gelegd. Vanaf zaterdag 1 mei functioneren standgerechten.
Andere grote fabrieken in Twente en later in het hele land deden mee. Alleen niet in Rotterdam, Amsterdam en Den Haag. Daar lagen de bloedige gevolgen van de Februaristaking nog vers in het geheugen. Opnieuw sloegen de Duitsers hard terug. “Ze lieten hun maskers vallen. Vanaf dat moment was er geen enkel begrip meer voor de bezetter” zo duidde journalist en tv-maker Ad van Liempt al eerder het belang van de staking.
Rauter treedt hard op. Gruppenführer Rauter laat geen tijd verloren gaan: alle verzet moet zo snel mogelijk. de kop in worden gedrukt. Hij doet het rücksichtlos (meedogenloos), zeggen de Nederlanders die zich een aantal typerende Duitse woorden hebben eigen gemaakt.
Polizei en SS krijgen van Rauter ondubbelzinnig instructies: zij moeten onmiddelijk het vuur openen wanneer zij op de openbare weg samenscholingen van vijf of meer burgers ontwaren. Niet eerst waarschuwingsschoten lossen maar onverwijld op de mensen richten. En raak schieten! Er moeten doden vallen. Alleen Frauen sind zu schonen, alleen vrouwen moeten worden ontzien. (Bron Beeldbank WO2)
De bezetter doet het voorkomen dat hij volgens geldend recht handelt, althans naar wat de nazi’s onder recht verstaan. De schijn bedriegt: processen worden slechts voor de show uitgevoerd; zij kenmerken zich door volstrekte willekeur. Elke burger moet zichzelf als potentieel slachtoffer beschouwen. De volgende dagen worden veelal lukraak arrestaties verricht, de gearresteerden worden beticht van niet gepleegde vergrijpen en veroordeeld tot straffen die tot de beschuldigen in geen enkele verhouding staan. In het kader van het standtrecht wordt ook een spertijd ingevoerd: het is verboden zich tussen 20.00 en 6.00uur in de open lucht op te houden. Ook is het verboden in openbare lokaliteiten alcoholische dranken te schenken. Werkgevers mogen aan stakers geen loon uitbetalen over de dagen waarop het werk heeft stil gelegen. Op vergrijpen tegen deze beschikking staat gevangenisstraf van ten hoogste vijf jaar en een geldboete tot een onbeperkt bedrag.
Bij het neerslaan van de staking, die op 3 mei eindigde, vielen honderden doden en zwaargewonden en werden nog eens 80 mensen standrechtelijk geëxecuteerd. Zes in Hengelo, onder wie Stork-ingenieur Frits Loep. Negentien in Arnhem waarvan 5 uit de gemeente Wamel, onder wie Jan Walraven.
Tot het uitoefenen van terreur behoort ook het verdonkeremanen van de lichamen van slachtoffers. Van in totaal 175 dodelijke slachtoffers worden er bijna honderd in onbekende massagraven gedumpt. Ondanks tientallen jaren van nasporing zijn de graven van 52 van hen (in 2010) nog steeds onbekend.
Na de April -Mei-staking van 1943 groeide de bereidheid tot verzet.
Meer mensen namen onderduikers op, meer mensen gingen met of zonder wapens de strijd aan. Het woord staking werkt daarom misleidend. Er waren geen stakingsleiders en geen stakingseisen. In feite waren het opstanden tegen de bezetter.
